انتخابات چیست و چگونه برگزار می شود؟
انتخابات یک فرایند تصمیم‌گیری رسمی است که طی آن مردم یا بخشی از مردم برای ادارهٔ امور عمومی خود شخص یا اشخاصی را برای مقامی رسمی به مدت معلوم با ریختن رأی به صندوق‌های انتخاباتی برمی‌گزینند. از سدهٔ ۱۷ میلادی به این سو، برگزاری انتخابات سازوکار معمول برای تحقق مردم سالاری نیابتی بوده است. از انتخابات ممکن است برای اختصاص کرسی‌های موجود در قوهٔ مقننه استفاده شود. همچنین برخی کشورها سمت‌های موجود در قوای اجرایی و قضایی و دولت‌های محلی را نیز با انتخابات به نامزدهای برگزیده اختصاص می‌دهند.
گاهی همه‌پرسی را با انتخابات اشتباه می‌گیرند، در حالی که انتخابات به منظور گزینش یک یا چند نفر است. هر چند همه‌پرسی در لغت معنای انتخابات را هم دربردارد اما در عالم سیاست تنها به جریانی گفته می‌شود که طی آن حکومت‌ها پرسش‌ها یا اصلاحیه‌های قانونی را در اختیار مردم قرار می‌دهند، تا مردم یک یا چند مورد را برگزینند.در این مقاله از وکیلانه به بررسی مراحل و شرایط برگزاری انتخابات در ایران و دیگر کشور ها می پردازیم.
حق رأی در انتخابات
مهم‌ترین مسئلهٔ هر انتخابات این است که چه کسانی می‌توانند در آن شرکت کنند. در هیچ انتخاباتی همهٔ جمعیت اجازهٔ شرکت ندارند؛ برای مثال در بسیاری از کشورها افرادی که دچار بیماری روانی باشند یا افرادی که سنشان از حدی خاص کمتر باشد اجازهٔ شرکت در انتخابات را نخواهند داشت. بومیان استرالیا تا سال ۱۹۶۲ اجازهٔ شرکت در انتخابات را نداشتند. در سال ۲۰۱۰ نیز دولت فدرال استرالیا حق رأی زندانیان را از آن‌ها سلب کرد.
معمولاً حق رأی مخصوص شهروندان یک کشور است، هر چند که ممکن است محدودیت‌های بیشتری نیز اعمال شود. با این حال در اتحادیه اروپا افراد می‌توانند صرفاً به دلیل سکونت در یک مکان در انتخابات شهرداری آن منطقه شرکت کنند تنها به شرطی که شهروند اتحادیه اروپا باشند. در این حالت ملیت فرد اهمیتی ندارد.
در برخی کشورها، رأی دادن اجباری است. اگر افرادی که شرایط رأی دادن را دارند در انتخابات شرکت نکنند با اقدامات تنبیهی مثل جریمهٔ مالی مواجه خواهند شد.
کارزار انتخابات
هنگامی که زمان انتخابات نزدیک می‌شود، سیاستمداران و طرفدارانشان می‌کوشند با تشکیل کارزار انتخاباتی بر آرای مردم در حوزه‌های انتخابیه تأثیر بگذارند. حامیان یک کارزار یا رسماً حمایت خود را اعلام می‌کنند یا به شکل غیرمستقیم به پشتیبانی نامزد مورد نظر خود می‌پردازند و غالباً از تبلیغات انتخاباتی برای جلب توجه رأی‌دهندگان استفاده می‌کنند.
شرایط انتخابات
- یک رای: کسانی که واجد شرایط برای انتخاب کردن هستند می‌توانند یک رأی به صندوق بیندازند.
- برابری: هر انتخاب‌کننده تنها می‌تواند یک بار یک رأی بدهد و همه رای‌ها برابر می‌باشند و یکسان شمرده می‌شوند.
- مخفی بودن رای: در جریان و پس از انتخابات می‌باید همه انتخاب کنندگان اطمینان داشته باشند که این که به چه کسی رأی داده‌اند مخفی می‌ماند.
- تقلب در رای: آرای داده شده مردم را نمی‌توان تغییر داد، نمی‌توان نابود کرد و هیچ رایی را نمی‌توان پس از پایان انتخابات به آرای داده شده اضافه کرد.
- کنترل انتخابات: هر انتخاب‌کننده حق این را دارد که هر زمان که بخواهد درستی شرایط رای گیری را برای اطمینان خود کنترل کند.
قانون انتخابات
برای رسیدن به انتخاباتی که در آن نمایندگان مردم به نمایندگی‌شان گزیده شوند، قانون انتخابات نوشته می‌شود. بر اساس قانون انتخابات هر فرد تابع آن کشور که به سن تعیین‌شده در قانون انتخابات رسیده باشد، حق این را دارد که یک رأی بدهد یا این که خود را کاندیدا ی انتخابات کند. این قانون عمومی انتخابات خوانده می‌شود. هر انتخاب‌کننده‌ای یک کاندیدا را مستقیم برمی‌گزیند. انتخاب‌کنندگان در دادن رأی خود آزاد اند.
انتخابات زودهنگام
انتخابات زودهنگام برای تعیین سرنوشت یک کابینه یا دولت که هم‌اکنون در راس قدرت است اما به هر دلیلی مثلاً انسداد سیاسی یا فساد مالی مورد اعتراض مردم واقع شده‌است. البته این عوامل در کشورهای مختلف دنیا با یکدیگر تفاوت دارد چراکه شیوه اجرای دموکراسی در کشورهای مختلف با یکدیگر متفاوت است.
انتخابات در ایران
پس از انقلاب مشروطه در شاهنشاهی ایران در زمان مظفرالدین‌شاه قاجار، حکومت مشروطه در ایران تشکیل شد و نخستین انتخابات‌ها کمی بعد در ایران آغاز شد. نخستین انتخابات در ایران در زمان قاجاریان پیرو پیروزی انقلاب مشروطه برگزار شد.
انتخابات در دوران قاجاریه:
انتخابات مجلس عالی در قاجاریه (۱۲۸۵)
پس از انقلاب مشروطه مجلس عالی در ایران تشکیل شد و قانون انتخابات را برای برگزاری انتخابات مجلس اول تدوین کرد و به امضای شاه رساند. مطابق فرمان مظفرالدین شاه مجلس شورای ملی به شرح زیر بود.
- سواد خواندن، نوشتن و توان تکلم به زبان فارسیاز شرایط نامزدهای انتخابات بود و فقط طبقه‌های خاصی از اجتماع حق داشتند در مجلس نماینده داشته باشند.
انتخابات مجلس عالی در قاجاریه (۱۲۸۷)
مجلس عالی (شورای عالی دربار) پس از استبداد صغیر و به توپ بستن مجلس توسط محمدعلی شاه قاجار و فتح تهران توسط مشروطه‌خواهان تشکیل شد و این مجلس محمدعلی شاه قاجار را عزل کرد و احمدشاه قاجار را به جای وی به پادشاهی رساند. اعضای این مجمع منصوب صدر اعظم بودند و برای انتخاب اعضای آن انتخاباتی برگزار نشد.
شرایط رای‌دهندگان
- شرط طبقه اجتماعی: شاهزادگان قاجار، روحانیون، اشراف، تجار، زمین‌داران و اصناف طبقه‌هایی بودند که به فرمان شاه می‌توانستند نمایندگان خود را برگزینند و از مردم عادی کسانی حق رأی داشتند که ملکی به ارزش دست کم هزار تومان می‌داشتند یا جزو اصناف شناخته‌شده می‌بودند و اجاره مغازه‌شان حداقل به اندازه متوسط اجاره محل می‌بود و صنف‌هایی کم‌درآمد مانند حمالان و شتربانان نماینده و حق رأی نداشتند.
- شرط سن:داشتن بیست و پنج سال سن و «رعیت ایران» بودن از شرایط افرادی بود که حق رأی داشتند.
- شرط جنسیت:زن‌ها حق رأی نداشتند.
- شیوهٔ انتخابات: در مجلس اول تهران ۶۰ نماینده داشت و سایر ایالت‌ها ۹۶ کرسی داشتند. نمایندگان ایالت‌ها توسط مجلس ایالتی به صورت دو مرحله‌ای انتخاب می‌شدند و نتیجهٔ رأی مجلس ایالتی نمایندگان مجلس شورای ملی برگزیده می‌شدند.
شرایط شرکت در انتخابات نمایندگان مجلس عالی:
- شرط شغل و طبقهٔ اجتماعی را از قانون انتخابات حذف کردند.
- شرط ثروت را از ۱۰۰۰ تومان به ۲۵۰ تومان تغییر دادند.
- کرسی‌های تهران را به ۱۵ نماینده کاهش دادند و کرسی ایالت‌های دیگر را به ۱۰۱ کرسی افزایش دادند
- برای اقلیت‌های مذهبی ۴ کرسی تعیین کردند.
نظامنامه انتخابات ۱۲۸۸
در سال ۱۲۸۸ سه ماه پس از فتح تهران مجلس دوم شورای ملی نظامنامه انتخابات را تصویب کرد و تغییراتی در قانون انتخابات به وجود آورد:
- شرط سن رای‌دهندگان:اتباع حداقل بیست سال داشته باشند
- شرط وضعیت اجتماعی: فرد ایران باشد و یکی از شروط زیر را داشته باشد:
- معروفیت محلی داشته
- لااقل شش ماه قبل از انتخاب در محل انتخاب یا توابع آن سکنی داشته باشند
- لااقل دارای دویست و پنجاه تومان علاقه ملکی یا ده تومان مالیات بده باشند یا پنجاه تومان عایدی سالیانه داشته‌باشد
- تحصیل‌کرده باشند
- شرط جنسیت: زن‌ها حق رأی نداشتند.
- افرادی که اجازهٔ رأی نداشتند:
- افراد خارج از رشد
- آن‌هایی که در تحت قیمومیت شرعی هستند
- تبعه خارجه
- اشخاصی که خروجشان از دین حنیف اسلام در حضور یکی از حکام شرع جامع‌الشرایط به ثبوت رسیده باشد
- ورشکستگان به تقصیر
- مرتکبین قتل و سرقت و مقصرینی که مستوجب مجازات قانونی اسلامی شده‌اند.
- معروفین به ارتکاب قتل و سرقت و غیره که شرعاً برائت خود را ثابت نکرده باشند.
- اهل نظام بری و بحری (نظامیان) که مشغول خدمتند.
نظامنامه انتخابات ۱۲۹۰
مجلس دوم در سال ۱۲۹۰ نظامنامه انتخابات تغییراتی داد به شرح زیر بود
- شرط طبقه اجتماعی:شرط مالکیت برای رای‌دهندگان لغو شد.
- افراد زیر به آن‌هایی که اجازهٔ رأی نداشتند افزوده شد:
- متکدیان
- اشخاصی که به وسائل بی‌شرفانه تحصیل معاش می‌نمایند
- مقصرین سیاسی که ضد اساس حکومت ملیو استقلال مملکت قیام و اقدام کرده‌اند
- شرط سنی نمایندگان:
سن نامزدهای انتخاباتی باید در محدوده سنی سی تا هفتاد سال باشد
- شرط مذهب:
نمایندگان باید مسلمان باشند مگر نمایندگان اقلیت‌های مذهبی (مسیحی و زرتشتی و کلیمی)
انتخابات در دوران پهلوی اول
رضا خان و فرماندهان سپاه او نقش مهمی در تعیین نتیجه مجلس پنجم داشتند. انتخابات در تهران آزاد ماند و همان الگو در مجلس ششم تکرار شد. انتخابات مجلس هفتم و بعد از آن از جمله سیزدهم، به طور سازمان یافته توسط دربار سلطنتی و در عمل شاه کنترل می شد. رضاشاه مصمم بود هر چهره نامطلوب و سرکشی را کنار بگذارد.
بنابراین دربار، ارتش و حکومت فهرستی از نامزدهای مورد قبول برای نمایندگی در مجلس را آماده کردند که بدین ترتیب موفقیتشان تضمین شده بود. هر یک از سه مقام در هر استان فهرست مجزایی مستقیماً به شاه می فرستاد. آنگاه «نامزدهای شایسته تر از میان سه فهرست از سوی شاه انتخاب شده و دستور داده می شد که به نمایندگی انتخاب شوند.»
انتخابات در دوران پهلوی دوم
در سال ۱۳۴۱ قانون در زمان سلطنت محمدرضا پهلوی قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی تصویب شد که در آن برای اولین بار به زنان ایرانی حق رأی می‌داد و شرط مسلمانی و قسم خوردن به قرآن را برمی‌داشت.
روحانیون قم مخالفت‌های شدیدی با این قانون نشان دادند و به خشونت نیز کشیده شد ولی در نهایت اجرا شد.
در دوره محمدرضاشاه پهلوی، انتخابات مجلس سنا نیز طبق قانون اساسی مشروطه برگزار می‌شد همچنین دو همه‌پرسی نیز برگزار شد.
انتخابات در دوران جمهوری اسلامی
پس از انقلاب اسلامی ایران نیز انتخابات با نظارت شورای نگهبان ادامه یافت. هم‌اکنون طبق قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، قوهٔ مجریه و مقننه توسط مردم انتخاب می‌شوند و قوه قضائیه توسط رهبر ایران که خود توسط مجلس خبرگان رهبری انتخاب می‌گردد و اعضای مجلس خبرگان نیز توسط مردم انتخاب می‌شوند.
ساختار حقوقی حکومت جمهوری اسلامی به ترتیبی تنظیم شد که همه مقام‌های حکومتی به صورت مستقیم یا غیرمستقیم با رأی مردم انتخاب شوند و تنها تغییر قانون رأی در این دوره در مورد شرط سن رای‌دهندگان بود که در ابتدا به ۱۵ سال رسید و دوباره آن را در سال ۱۳۸۵ از ۱۵ سال به ۱۸ سال تغییر دادند.
در ۱۰ و ۱۱ فروردین ۱۳۵۸ همه‌پرسی نظام جمهوری اسلامی با مشارکت و رأی بی‌سابقه تصویب شد. ۱۲ مرداد انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی برگزار شد و پس از نهایی شدن، ۱۲ آذرماه قانون اساسی را به همه‌پرسی گذاشتند و تصویب شد و در سال ۱۳۶۸ نیز همه‌پرسی‌ای برای اصلاح چند بند قانون اساسی برگزار شد که تصویب شد.
طبق قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران چهار دسته انتخابات در ایران برگزار می‌شود:
- ملت ایران باستناد قانون اساسی نمایندگان خودرا درمجلس خبرگان رهبریبرمی‌گزیند تا رهبری نظام را مشخص نمایند و رهبری درچارچوب قانون اساسی سیاست‌های کلی نظام را با مشورت با مجمع تشخیص مصلحت معین واعلام نمایند.
- ملت ایران به استناد قانون اساسی نمایندگان خودرا درمجلس شورای اسلامیبرمی‌گزیند تا قوانین کشوررا درچارچوب قانون اساسی و سیاست‌های کلی نظام به تصویب برساند.
- ملت ایران باستناد قانون اساسی فردی را به عنوان رئیس جمهوربرمی‌گزیند تا قوانین کشور را از طریق هیئت دولت اجرا نماید.
- ملت ایران باستناد قانون اساسی در روستاها شهرها استان‌ها به منظور حل مشکلات منطقه خود نمایندگانی برای شوراهای محلی برمی‌گزینند.
چهاردهمین انتخابات ریاست‌جمهوری ایران برای انتخاب نهمین رئیس‌جمهور ایران جمعه ۸ تیر ۱۴۰۳ برگزار شد. در دور نخست هیچ‌یک از نامزدها نتوانست به اکثریت مطلق آرا دست یابند و دور دوم انتخابات روز جمعه ۱۵ تیر با رقابت مسعود پزشکیان و سعید جلیلی برگزار و پزشکیان به عنوان نهمین رئیس‌جمهور ایران برگزیده شد.
رئیس‌جمهورپیشین ایران، سید ابراهیم رئیسی، ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۳ در سانحهٔ سقوط بالگرد کشته شد. بر پایهٔ اصل ۱۳۱ قانون اساسی، با موافقت رهبری معاون اول او محمد مخبر از فردای همان روز و به مدت ۵۰ روز به عنوان مسئول ادارهٔ دولت آغاز به کار کرد. طبق همین اصل، شورایی سه‌نفره متشکل از محمد مخبر معاون اول رئیس‌جمهور، غلامحسین محسنی اژه‌ای رئیس قوه قضائیه و محمدباقر قالیباف رئیس مجلس شورای اسلامی، موظف شدند ترتیبی دهند که حداکثر ظرف ۵۰ روز، رئیس‌جمهور جدید با برگزاری انتخاباتی زودهنگام مشخص شود. مطابق تصویب جلسهٔ سران قوا انتخابات بعدی روز جمعه ۸ تیر ۱۴۰۳ برگزار شد و نامزد پیروز، دولت چهاردهم را تشکیل خواهد داد.
ثبت‌نام داوطلبان از ۱۰ تا ۱۴ خرداد انجام شد و اسامی نامزدهای تأییدشده از سوی شورای نگهبان، ۲۰ خرداد اعلام شد. بر اساس اعلام وزارت کشور، پزشکیان، مصطفی پورمحمدی، جلیلی، علیرضا زاکانی، سید امیرحسین قاضی‌زاده هاشمیو محمدباقر قالیباف شش نامزدی بودند که صلاحیت‌شان برای انتخابات ریاست‌جمهوری ۱۴۰۳ احراز شده و از ۲۰ خرداد تا ۷ تیر برای کارزار انتخاباتی خود فرصت داشتند. قاضی‌زاده هاشمی ۶ تیر و زاکانی ۷ تیر از رقابت در انتخابات انصراف دادند.
در دور اول ۶۱ میلیون و ۴۵۲ هزار و ۳۲۱ نفر در داخل و خارج کشور واجد شرایط رأی دادن بودند.روند انتخابات از ساعت ۸ تا ۲۴ روز جمعه ۸ تیر ۱۴۰۳ به اجرا درآمد. وزارت کشور آمار مشارکت را ۲۴ میلیون و ۵۳۵ هزار و ۱۸۵ نفر، معادل ۳۹٫۹۲٪ واجدین شرایط اعلام کرد. در دور دوم انتخابات، آرا به ۳۰ میلیون و ۵۳۰ هزار و ۱۵۷ رسید که یعنی ۴۹ درصد از واجدین شرایط در انتخابات شرکت کرده‌اند.
انتخابات در آمریکا
انتخابات ریاست‌جمهوری ایالات متحده آمریکا در سال ۲۰۲۴ شصتمین انتخابات ریاست‌جمهوری ایالات متحده آمریکا است که به شکل چهارساله برگزار می‌شود. این انتخابات نخستین انتخاباتی است که براساس سرشماری ۲۰۲۰ ایالات متحده آمریکا انجام می‌شود. تاریخ برگزاری این انتخابات سه‌شنبه ۵ نوامبر ۲۰۲۴ (۱۵ آبان ۱۴۰۳) خواهد بود. برنده انتخابات ۲۰۲۴، فعالیت ریاست‌جمهوری خود را بعد از تحلیف و از تاریخ ۲۰ ژانویه ۲۰۲۵ (یکم بهمن ۱۴۰۳) تا ۲۰ ژانویه ۲۰۲۹ (یکم بهمن ۱۴۰۷) انجام خواهد داد.
انتظار می‌رود در زمان انتخابات جو بایدن رئیس‌جمهور فعلی باشد. دونالد ترامپ از اعضای حزب جمهوری‌خواه، که پیش از او رئیس‌جمهور آمریکا بود، برای بار دوم و غیرمتوالی در انتخابات شرکت خواهد کرد. این هفتمین دوره در تاریخ سیاسی آمریکا است که روسای جمهور سابق به مصاف هم می‌روند. اگر ترامپ پیروز شود، دومین رئیس‌جمهور خواهد شد که در یک دوره غیرمتوالی خدمت می‌کند..
- در ۲۱ ژوئیه، جو بایدن، رئیس‌جمهور کنونی و نامزد حزب دموکرات، از انتخابات کناره‌گیری کرد. نامزد حزب دموکرات برای انتخابات همراه با جفت انتخاباتی نامشخص است.
- انتخابات ریاست جمهوری همزمان با انتخابات مجلس سناو مجلس نمایندگان آمریکا برگزار می‌شود. چندین ایالت نیز انتخابات فرمانداری و قانون‌گذاری ایالتی برگزار خواهند کرد.
مراحل
ماده دوم قانون اساسی ایالات متحده بیان می‌دارد، برای اینکه شخصی به عنوان رئیس‌جمهور انتخاب شود، باید شهروند حقیقی متولد در ایالات متحده باشد و حداقل ۳۵ سال سن داشته باشد و دستکم ۱۴ سال در ایالات متحده سکونت کرده باشد. . متمم بیست و دوم هر شخصی را از انتخاب شدن بیش از دو بار به عنوان رئیس‌جمهور منع کرده است. در مجموعه انتخابات‌های مقدماتی احزاب آمریکایی در سراسر ایالات متحده، نمایندگانی انتخاب می‌شوند که اختیار نامزد کردن کاندیداهای برجسته را در همایش ملی احزاب مربوط دارند. از این رو کاندیداهای برجسته می‌کوشند در این انتخابات‌ها خود را به عنوان نامزد حزب تثبیت کنند.
انتخابات سراسری نوامبر یک انتخابات غیرمستقیم است که در آن رای‌دهندگان به فهرستی از اعضای مجمع گزینندگان رای می دهند. سپس این گزینندگان مستقیماً رئیس‌جمهور و معاون رئیس جمهور را بر می‌گزینند.
دفاتر انتخاباتی با افزایش حجم کاری و پیگیری‌های مردمی مواجه هستند و از این رو مقامات در بسیاری از ایالت‌های مهم به دنبال جذب بودجه بیشتر به منظور استخدام کارمندان بیشتر و افزایش امنیت انتخابات و آموزش بوده‌اند. بروز چنین اوضاعی در حالی است که بسیاری از این دفاتر با افزایش تعداد بازنشستگی‌ها و همچنین درخواست سوابق از سوی مردم به‌واسطه بی‌اعتمادی ناشی از شکست ترامپ در انتخابات ۲۰۲۰ روبرو هستند.
نحوه برگزاری
در صورتی که هیچ نامزدی نتواند ۲۷۰ رای الکترال که حداقل رای مورد نیاز جهت پیروزی در انتخابات است را کسب کند، مجلس نمایندگان از بین ۳ نامزدی که بیشترین رای الکترال را کسب کرده‌اند، یکی را به ریاست جمهوری برخواهد داشت. معاون رئیس‌جمهور را نیز مجلس سنا از میان دو نامزدی که بیشترین رای الکترال را داشته‌اند، انتخاب خواهد کرد. انتخابات ریاست جمهوری همزمان با انتخابات مجلسین (نمایندگان و سنا) و دیگر انتخابات‌های ایالتی و محلی برگزار شد.
متمم بیست و دوم قانون اساسی ایالات متحده آمریکا ذکر می‌کند هیچ شخصی نمی‌تواند بیش از دو مرتبه به ریاست‌جمهوری انتخاب شود. نتیجتاً، بیل کلینتون، جرج دابلیو بوش و باراک اوباما شانسی برای رئیس‌جمهور شدن ندارند. جیمی کارتر، از آنجا که فقط یک دوره رئیس‌جمهور بوده، به لحاظ قانونی منعی برای انتخاب مجدد ندارد. با این حال او با ذکر اینکه «در ۹۵ سالگی دیگر شدنی نیست» احتمال کاندید شدن خود را رد کرد.
